De shortlist met kanshebbers van de Libris Literatuurprijs 2023 is weer bekendgemaakt. Uit de 235 titel die zijn ingediend, heeft de jury zes titels op de shortlist gezet. De grote maatschappelijke problemen van de afgelopen jaren – de milieuproblematiek, coronacrisis, de snelle digitalisering, de oorlog in de Oekraine, het slavernijdebat – beinvloeden de literatuur. Ook de traditionele manier van schrijven veranderd door onder andere social media en het grvaar van nepnieuws.
JURYRAPPORT Nominaties Libris Literatuurprijs 2023
Als de wereld verandert, verandert de literatuur. En als de literatuur verandert, verandert de wereld. Zelden was dat zo evident als de afgelopen jaren. De coronacrisis, de gevaren die onze planeet bedreigen, de razendsnel toenemende digitalisering, de oorlog op ons continent, het slavernijdebat – ze raken de literatuur.
De roman van nu is dan ook meer dan ooit divers en genreoverstijgend. Een literaire tekst is vaker ook essayistisch, historisch gekleurd of autobiografisch getint. Soms bevat hij krantenartikelen, socialemediaberichten, recepten of futuristische elementen. Dan weer neigt de roman naar non-fictie, memoires of autofictie. In onze tijd van virtuele werelden, AI en nepnieuws, heeft de werkelijkheid van alle dag soms meer weg van fictie – dat betekent dat de romanschrijver voor een nieuwe uitdaging staat.
Intens meebeleven, inzicht verkrijgen – daarvoor moet je bij de literatuur zijn. Het lezen van een roman is een avontuur, waarin je zomaar in het hoofd van een ander terechtkomt: dat van een dode matroos in een ijsgraf, van een mijmerende jonge vader in een trein, dat van een mysterieuze schrijfster uit de negentiende eeuw, van een boswachter, een man die zijn rijbewijs moet halen of – gewoon -, in een geüpload schrijversbrein. Literatuur laat worstelingen zien met identiteit, liefde, met familieverbanden, met de eigen geschiedenis. Zij toont evenzeer ongeluk en trauma, als veerkracht en hoop. Natuurlijk is lezen – in de allerbeste gevallen – ook een esthetisch genot en puur taalplezier.
Actief – dat moet je zijn als je een roman ter hand neemt. Een roman bestaat immers niet zonder de verbeelding van de lezer. Lezen vereist een volledig engagement. Daar krijg je ook wat voor terug. De grootste literatuur suggereert, laat ons, veelal tussen de regels door, en niet specifiek benoemd, een wereld zien achter onze huis-, tuin- en keukenrealiteit. Literatuur kan wat nergens anders mogelijk is: en passant inzicht geven, verborgen verbanden uit de schaduw halen. Lezen jaagt – het is bekend – empathie aan, en nodigt ieder individu uit tot een persoonlijke ontdekkingstocht: de mens is complex en dat zullen we weten ook.
Tegelijkertijd weerspiegelt de roman, ook nu, de urgente thema’s van onze tijd; er komen stemmen naar voren die tot voor kort niet werden gehoord, omdat zij zich ver weg en onzichtbaar, in de krochten van de geschiedenis bevonden. Genderidentiteit, discriminatie, ongelijkheid, natuur en klimaat behoren nu meer dan ooit tot het oneindig brede scala van literaire onderwerpen.
Dat alles was in de romans die het afgelopen jaar verschenen zeker het geval. De jury las 235 boeken over de meest uiteenlopende onderwerpen, in veel van elkaar verschillende stijlen. Er waren romans die zo slank en elegant tot ons kwamen dat het eerder novellen leken. Er waren novellen zo spannend en gelaagd, dat ze ons lieten denken dat ze een roman waren. Sommige bevatten meer essay en analyse dan narratieve descriptie of dialoog, andere speelden dan weer slim met de vorm van dagboek of prozagedicht.
Met grote nieuwsgierigheid en een flinke dosis energie heeft de jury zich over de oogst van het afgelopen jaar gebogen. Een zonder meer veelomvattende en verrassende oogst. Zij las boeken over persoonlijke crises (het aantal zelfhulpboeken bleek enorm), over zorg om de ondergang van natuur en biodiversiteit, over personages met een koloniale of migratieachtergrond. Er waren romans die zich in een volstrekt andere of vervlogen tijd afspeelden, maar die ons dankzij hun vertelkracht meesleepten in hun dwingende, bevreemdende of zelfs onthutsende universum. Zo’n fictieve wereld te scheppen is het voorrecht én de kunst van de auteur, die dit – ongeacht het onderwerp – in vrijheid en zonder op welke manier dan ook te worden bedreigd, mag én moet kunnen doen.
Uit de brede waaier van de longlist destilleerden wij als jury van de Libris Literatuurprijs 2023 een shortlist met titels die ons raakten, die we na lezing – om wat voor reden dan ook – niet zomaar naast ons neer konden leggen. Een shortlist die niet alleen de zeggingskracht en de schoonheid, maar ook de magie van literatuur tot uitdrukking brengt.
Shortlist Libris Literatuurprijs 2023
De jury heeft de volgende auteurs en titels genomineerd:
Het lied van ooievaar en dromedaris
Anjet Daanje
Eliza May Drayden, het hoofdpersonage van ‘Het lied van ooievaar en dromedaris‘, is al dood als de roman in het jaar 1847 in het Yorkshire dorpje Bridge Fowling begint. Ieder volgend hoofdstuk schuift ten opzichte van het voorgaande een stukje op in de tijd, totdat het verhaal in het elfde hoofdstuk in onze huidige tijd is aangeland. De roman vertelt dan ook niet over Eliza May Draydens leven, maar over haar roerige leven na de dood. De lezer leert Eliza May kennen via de levens van anderen, en via biografieën en verhandelingen over haar, want zij was de schrijfster van een uitzonderlijke roman, die tijdens haar leven werd verguisd, maar die in de loop van 170 jaar door steeds meer lezers als een meesterwerk wordt gezien. Over haar leven is bitter weinig bekend, de omstandigheden waaronder ze stierf zijn een mysterie, en naast haar roman is de enige tekst die ze heeft nagelaten een aantekenboekje met daarin geheimzinnige tekeningen, gedichten en tabellen.
Man zonder rijbewijs
Oek de Jong
Romanschrijver Oek de Jong stelt zich de vraag: waarom nam ik pas op late leeftijd autorijles? Man zonder rijbewijs is verrassend autobiografisch, vol zelfspot. Over rijles, schrijven, de invloed van je ouders op wie je wordt in het leven. Halverwege de zestig besluit Oek de Jong, die nooit heeft willen autorijden, alsnog rijles te nemen. Plaats van handeling is Amsterdam, de stad waar hij al bijna vijftig jaar woont en die hij in de lesauto opnieuw en nu in al zijn uitgestrektheid ontdekt. Waarom is hij hier zo laat mee begonnen? Die vraag leidt terug naar hoe hij is geworden wie hij is. Beelden komen op: een bijna fatale rit in de auto van zijn moeder, hoe hij door een eenzelvige vader en moeder werd gevormd, het machismo van zijn Friese grootvader, ongelukken en ‘narrow escapes’, reizen in Egypte en Marokko zonder auto, het effect van schrijver-zijn op een leven. Zijn eerste rit op de Ring van Amsterdam bezorgt Oek de Jong de schok die de aanzet is geweest tot het schrijven van ‘Man zonder rijbewijs’, een verrassend memoir vol humor en zelfspot.
Waarachtige beschrijvingen uit de permafrost
Donald Niedekker
Januari 1597 overleed in het Behouden Huys op Nova Zembla een bemanningslid wiens identiteit nooit is vastgesteld. Nu, 425 jaar later, nu de permafrost begint te ontdooien, ontwaakt hij uit zijn ijsgraf, waarin hij door Willem Barentsz en zijn mannen is begraven. Hij die als anonymus op de scheepsrol stond, maar was ingescheept om als dichter een loflied te schrijven op de expeditie naar de Noordoostpassage, kan nu de Grote Dooi is gekomen alsnog zijn relaas doen. In zijn barokke stijl maakt Donald Niedekker in ‘Waarachtige bescrijvingen uit de permafrost‘ van de legendarische overwintering een wonderwereld waarin fictie, geschiedenis, sprookjes en actualiteit vervlochten zijn tot een betoverend geheel.
Overal zit mens – een moordfantasie
Yves Petry
Overal zit mens. Het element mens heeft zich genesteld in elke uithoek van het ondermaanse, in elke porie van de biosfeer. Geen stukje mos, geen druppel uit de zee, geen staaltje van de bodem of de eeuwige sneeuw zonder dat het miljoenen moleculen mens bevat. Sapiens kan geen kant meer uit. Hij zit al overal. Als beheerder van het bos Mirandel neemt Kasper Kind de weinig florissante toestand van de planeet hoogst serieus. Niet minder serieus is zijn plan om publieksintellectueel Max De Man te vermoorden, met wie hij een gedeeld verleden heeft. Alleen lopen de dingen niet helemaal zoals gepland. Want tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren, en verder vooral mensen, altijd maar weer mensen.
De gebeurtenis
Peter Terrin
Een subtiel ingenieuze roman-in-verhalen van internationale allure over de grillige liefde.
Juliette is een alleenstaande vrouw van middelbare leeftijd en de trouwe assistent van Willem, een hoogbejaarde schrijver die door ziekte blind is geworden en zijn boeken aan haar dicteert. In de nadagen van zijn carrière beleeft hij zijn grootste successen. Als Willem komt te overlijden, vecht zijn jonge vrouw Femke zijn testament aan. Daarin heeft Willem bepaald dat Juliette niet alleen zijn beroemde verzameling eerste drukken krijgt, maar ook een memorystick met vermoedelijk zijn ultieme, onthullende dictaten. De gebeurtenis is een speels en rijk boek waarin de verhalen subtiel in elkaar grijpen. Ze lezen als hoofdstukken uit de laatste roman die Juliette en haar beminde Willem samen schrijven, gescheiden door de dood, maar één in hun proza. Daarin treffen we, onder meer, een terminale patiënt die maar niet sterft, een hond die verloren loopt op kerstavond, een menselijk brein dat geüpload wordt naar de iHead, en een man die zwaait naar zijn vrouw in het gesloten woonzorgcentrum. Een roman-in-verhalen over de grillige liefde, waarin Peter Terrin eens te meer zijn personages bezwerend tot leven wekt.
Tussentijds
Peter Zantingh
Een jonge vader gaat met de trein naar zijn vrouw, die voor haar werk in Zuid-Duitsland is. De reis gaat door gebied dat een week eerder door overstromingen geteisterd werd – in een zomer vol rampen, in een jaar van nieuwe records. Hoe moet dat met het jongetje dat naast hem zit? Het is pas zijn derde julimaand. Welke belofte doen ouders hun kind door het een leven te geven? Heeft het bestaansrecht, of het recht niet te bestaan? Bij elk station lijkt een ander toekomstscenario de overhand te krijgen. Tussentijds is een ingenieus geconstrueerde roman over hét vraagstuk van deze tijd, over wat kan komen en wat had kunnen zijn, over angst en hoop. In trefzekere taal maakt Peter Zantingh een abstract thema tot een intiem en menselijk verhaal.
Heb jij een ook een tip voor ons, stuur ons dan de titel. Maar eerst, veel leesplezier met deze nominaties voor de Libris Literatuurprijs 2023!